Burgum, hoofdplaats van Tytsjerksteradiel

Burgum is de hoofdplaats van de gemeente Tytsjerksteradiel en ligt op de grens van de ‘Wâlden’ en het ‘Wetterlân’. Er wonen zo’n tienduizend mensen.

De naam ´Burgum´

De naam van het dorp is door de jaren heen nauwelijks veranderd. In 1297 noemde men het ‘Berchem, maar in 1326 wordt er al gesproken van Berghum. Op een gegeven moment is de ‘e’ van Berghum veranderd in een ‘u’, dit is een taalkundig verschijnsel.

Hoe deze naam is ontstaan? Sommigen verklaren het zo: ‘Berg’ kan je opvatten in de betekenis van ‘hoogte’ en dan zou de naam ‘op de hoogtes’ (op de hichten) betekenen.
Dit slaat terug op de omgeving waar de Burgumers zich gevestigd hebben, namelijk op de zuidrand van een zandrug, zodat ze veilig waren voor het water.

01. Burgum in de steentijd

Als je verder in het verleden teruggaat, zie je dat in de steentijd de gebieden rond Burgum bewoond zijn. Dit feit is gebleken uit de talrijke stenen werktuigen en overblijfsels daarvan die rondom Burgum gevonden zijn. Dan volgen er volkverhuizingen, waarna het christendom zich verspreidt. Rond deze tijd, 500 tot 900 jaar na Chr., moet het stil in Burgum zijn geweest. De toren van de kruiskerk, die gebouwd moet zijn in de 11^e eeuw na Chr., getuigt echter weer van bewoning.

02. De tijd van de Saksen en Karel de Vijfde

Friesland maakte in de 15^e eeuw deel uit van het Rooms-Duitse Rijk. Keizer Maximiliaen zat diep in de schulden bij de hoogste militair van zijn krijgsmacht (de hertog van Saksen, Albrecht) en omdat hij niet in staat was 300.000 goudstukken te betalen, gaf hij deze hertog Friesland bij wijze van betaalmiddel.

Zodoende drong een leger van Duitse soldaten Friesland binnen die de Friezen dwongen 50.000 goudstukken op te brengen. Doch zij weigerden en gingen zelfs zover zich te wapenen. Er werden 6000 strijders verzameld die zich paraat hielden in de buurt van Akkrum en in Burgum en zo kwam er van niks van de schuldvereffening terecht.

Ondertussen pleegden de Saksen, om toch nog iets aan deze onderneming over te houden, overvallen en roofden voorraden van zowel Friezen als Groningers. Dit ging zover dat het tot een Fries-Groningse opstand kwam tegen de zoon van hertog Albrecht, stadhouder-hertog Hendrik, maar deze had niet het gewenste effect.

Na de dood van de hertog ging Hendrik terug naar Saksen en kwam zijn broer George naar Friesland (1504). Aanvankelijk was het nog rustig, maar toen de Friese leider, Jancko Douwama zijn steun gaf aan een leger om Friesland te bevrijden, hadden de Saksen zo het zuur van het onprofijtelijke Friesland dat ze hun rechten verkochten en wel in mei 1515 en aan Karel de Vijfde.

03. De Tachtigjarige Oorlog

Tijdens deze oorlog met Spanje speelde Burgum ook af en toe een rol. Zo ontving in 1567 stadhouder Aremberg de afgezanten van Leeuwarden in het Burgumer klooster in verband met de Leeuwarder kerkrebellie. Een jaar later kwam dezelfde man weer naar Burgum, ditmaal met een groot leger en op doorreis naar Groningen, waar Lodewijk van Nassau uit Duitsland met een kijgsmacht was binnengevallen (de slag bij Heiligerlé).

In 1593 stuurde de Spaanse generaal Verdugo 600 mannen te paard onder bevel van Willem van den Berg de Fryske Wâlden in om Willem Lodewijk, de Friese stadhouder, te dwingen met zijn soldaten uit Groningen te vertrekken. Grote delen van Burgum, Sumar en Garyp gingen in vlammen op.

De rebellie van 1748

In de 17^e en 18^e eeuw werd Friesland bestuurd door ‘Grytmannen’, een soort burgermeesters. Het volk was lang niet tevreden over hun manier van regeren en wilde meer inspraak. Ook was er ontevredenheid ten aanzien van de belasting, de hoge prijzen op eten en genotmiddelen en het stemrecht dat alleen de grondbezitters hadden gekregen. Bovendien vond het volk dat de ‘Grytmannen’ te veel macht hadden met betrekking tot de ambachten. Hierbij kwam nog dat de economische toestand slecht was.

De vonk van de rebellie kwam overwaaien uit Groningen en sloeg toe in Burgum, van waaruit de opstand zich over heel Friesland zou uitbreiden. In Burgum werden vernielingen aangericht, zo werden de kleine opzichtershuisjes die naast de molens stonden en waarin controleurs toekeken op de afhandeling van de belasting, over hoop gehaald.

Een ontmoeting werd geregeld tussen de stadhouder en de afgevaardigden uit de dorpen, nu duidelijk was geworden wat voor een onvrede er bij de mensen heerste. De afgevaardigden pleitten voor meer inspraak lagere belastingen. De stadhouder moest echter niets hebben van het democratische streven van de afgevaardigden en van verandering kwam niets terecht.

05. De Franse tijd

Er ontstond een nieuwe partij, de Democraten, zij wilden alles veranderen. Geen Prins meer, geen ‘Grytmannen’ meer. Zij dansten dan ook, toen de Fransen in 1795 Nederland binnenvielen. Vanaf toen waren zij de baas. Men richtte een burgersociëteit op en adellijke titels vervielen. De aanspreekvorm werd ‘burger’ of ‘burgeres’. Sommige Burgumers kregen Fransen in huis. Kritiek op hen of hun land of zelfs maar leuzen als ‘al is de Prins nog zo klein, evenwel zal hij Stadhouder zijn’ kwamen de mensen duur te staan.

De Fransen voerden veranderingen door op bestuurlijk gebied. De grietenij Tytsjerksteradiel deelden ze op in 4 communes, waarvan Burgum één was. Aan het hoofd van zo’n commune stond een maire. In Burgum was dat Tjalling Hajes Haisma, wiens portret in ‘De Pleats’ hangt.

In het jaar 1811 moesten zoals op zoveel plaatsen de familienamen door de familiehoofden officieel worden genoteerd en vastgelegd worden. Degenen die zoiets ontbeerden, moesten er maar één bedenken. Zo bleek dat ¼ van de hoofden analfabeet was.

06. De 19^e eeuw

Dit is een eeuw van veranderingen, vooral op de gebieden van: wegen en verkeer, het boerenbedrijf, opkomst van het socialisme, de afscheiding, het bijzonder onderwijs en de natuur.

Bedrijven als een bierbrouwerij, een jeneverstokerij en een linnenweverij zijn verdwenen. In 1873 kwam er straatverlichting. Er werden petroleumlampen aan onder andere bomen bevestigd. Deze werden gevuld en aangestoken door de ‘lantearneopstekker’ die er ’s avonds met de ladder bij langs ging. In 1911 werd dit systeem vervangen door een systeem in werking gezet door elektriciteit.

In 1893 werd Burgum telefonisch verbonden met een naburig dorp, Veenwouden en in 1893 deed de eerste grammofoon zijn entree.

Dit waren voor het kleine dorpje grote veranderingen, maar Burgum zou nog het meest veranderen in de twintigste eeuw, waarin de industrialisatie en de schaalvergroting bepalend zijn.